Visie
Werken aan een weerbare en welvarende digitale economie
De digitale transitie verandert onze maatschappij en economie fundamenteel. Wetenschappelijke doorbraken, nieuwe toepassingen en een steeds grotere rekenkracht verleggen de grenzen van wat met digitale technologie mogelijk is. Denk aan artificiële intelligentie (AI) als hulpmiddel in het onderzoek naar de vroegtijdige opsporing van ziektes, optimalisatie van het telen van voedsel of het beter voorspellen van klimaatverandering. Nieuwe digitale technologieën en toepassingen, data en software beïnvloeden vrijwel alle onderdelen van ons dagelijks leven. Denk aan de manier waarop we communiceren, kennis tot ons nemen, aankopen doen, ons vermaken, vrienden maken en navigeren in de fysieke en digitale wereld. Ontwikkelingen gaan daarbij snel met nieuwe fenomenen als de metaverse en web 3.0 die nieuwe mogelijkheden en vraagstukken met zich meebrengen.i Digitalisering levert een belangrijke bijdrage aan onze welvaart en verdienvermogen. Dit uit zich in nieuwe verdienmodellen, nieuwe onderzoeksmethoden, nieuwe vaardigheden en de toepassing van innovatieve digitale producten en diensten. Dit zien we terug in de opkomst van nieuwe bedrijven en in de introducties van innovaties in bestaande markten. Ook zorgt digitalisering voor de noodzakelijke productiviteits- en efficiëntieverbeteringen bij bestaande bedrijven om concurrerend te blijven in sterk verbonden mondiale markten. Samen met verduurzaming vormt digitalisering een van de grote veranderingen van deze tijd.
Nederland heeft een uitstekende uitgangspositie om de kansen van digitalisering te benutten. Onze digitale infrastructuur is van wereldklasse, we hebben ecosystemen met succesvolle startups, scale-ups en innovatieve Nederlandse techbedrijven en een unieke traditie van publiek-private samenwerking. Daardoor behoort Nederland tot de best presterende digitale economieën van Europa.i Met de Nederlandse Digitaliseringsstrategie is hier de afgelopen jaren ook stevig op ingezet.i Op Europees niveau is hard gewerkt aan de spelregels en randvoorwaarden om publieke belangen in de digitale economie te borgen. Bijvoorbeeld om de macht van techconglomeraten in te perken, onze publieke waarden beter te beschermen en het belang van AI en cybersecurity sterker in wetgeving te verankeren.
Nederland als Europese koploper
Nederland staat in 2022 in de top 3 van de Digital Economy and Society Index (DESI) van de Europese Commissie. Op het vlak van human capital, de digitale infrastructuur en de beschikbaarheid van 5G mobiel internet loopt Nederland voor in Europa. Ook maken Nederlandse bedrijven de laatste jaren steeds meer gebruik van digitale technologieën. Zo presteren Nederlandse bedrijven ver boven het Europees gemiddelde wat betreft het aandeel bedrijven dat gebruikmaakt van de cloud (60% tegenover een EU-gemiddelde van 34%). Toch blijft er ruimte voor significante verbetering van digitale prestaties. Zo gebruikt slechts 13% van de Nederlandse bedrijven artificiële intelligentie (AI). Ook is het gebrek aan geschoolde ICT-ers in Nederland een urgent probleem. Het aantal beschikbare ICT-specialisten voldoet nog niet aan de marktvraag. Als het gaat om het aantal afgestudeerden in een ICT-richting, scoort Nederland zelfs beneden gemiddeld in de EU.
Opgaven in de digitale economie
Het behoud van die goede uitgangspositie is helemaal geen vanzelfsprekendheid. Onze weerbaarheid en welvaart staan onder druk. De afgelopen jaren kenmerken zich door een scherpe verschuiving van de geopolitieke panelen in de wereld. Er is sprake van een scherpe trendbreuk door een veranderd mondiaal economisch speelveld met toenemende spanningen tussen economische grootmachten. Deze dynamiek laat zich ook vertalen naar de digitale omgeving. Landen als China en de Verenigde Staten voeren een strijd om technologische hegemonie. Zij investeren stevig in sleuteltechnologieën en versterken daarmee hun potentie om wereldwijd de standaarden te bepalen en daarmee hun invloed op productieketens. Europa blijft daarbij achter en dat maakt ons kwetsbaar en afhankelijk. Ook neemt het aantal cyberdreigingen en incidenten met een grote impact toe.i Ten aanzien van onze toekomstige welvaart en verdienvermogen staat het bedrijfsleven voor een grote opgave. De adoptie van digitale technologie door bedrijven moet omhoog om wereldwijd concurrerend te blijven. De krapte op de arbeidsmarkt en grote tekorten aan technisch geschoold personeel vormen daarbij urgente knelpunten om de digitale transitie vorm te kunnen geven.
Daarnaast wordt het met de verdergaande digitalisering steeds complexer om publieke waarden te borgen en publieke belangen, zoals een gelijk speelveld met eerlijke concurrentie, (keuze)vrijheid, openheid, grip op gegevens, privacy en veiligheid in de digitale economie, te verzekeren. Zo beïnvloedt digitalisering onze welvaartsverdeling, als niet alle bedrijven en consumenten mee kunnen doen in een meer digitale wereld. Dit wordt versterkt als grote techconglomeraten steeds meer macht naar zich toe trekken in digitale markten. Ook zien we ethische vragen over het gebruik van AI en een scheve verdeling van toegang tot data. Door toenemende behoefte aan digitale verbondenheid ontstaan tegelijkertijd nieuwe vraagstukken, waarbij verschillende publieke belangen met elkaar op gespannen voet kunnen komen te staan. Zo leidt de aanleg van nieuwe digitale infrastructuur tot knelpunten in ruimtelijke ordening, zoals we zien bij de inpassing van zeer grote datacenters. Ook heeft de verschuiving van fysieke naar online winkels impact op de leefbaarheid van onze samenleving, steden en dorpen. Op het gebied van klimaat en duurzaamheid vormen het energieverbruik en de ecologische voetafdruk van de digitale sector een belangrijke uitdaging. Daar tegenover staat dat juist de brede toepassing van digitale technologieën een onmisbare sleutel en kans vormt in het versnellen van de energietransitie, de transitie van de landbouw en het bijdrage aan een circulaire economie.i Uitruilen en afwegingen van verschillende belangen lijken daarom onvermijdbaar bij het vormgeven van de digitale transitie.
Naar een weerbare, welvarende en duurzame digitale economie, voor iedereen
Om de vruchten te blijven plukken van de digitale transitie en onze toekomstige welvaart te borgen moet Nederland werken aan een weerbare en veerkrachtige digitale economie. We investeren daarom in een sterk bedrijfsleven in Nederland, en daarmee technologische leiderschap van Europa bij het benutten van digitale technologieën, zoals AI en quantumtechnologie. Technologisch leiderschap draagt bij aan de strategische autonomie van Nederland en Europa in de wereld. Dit beperkt ongewenste afhankelijkheden van derden en stelt ons in staat onze publieke belangen beter te verdedigen en draagt zo bij aan het versterken van onze economische weerbaarheid. Dat vraagt om een uitmuntend vestigingsklimaat voor techbedrijven en ondernemers, waarin we publiek-privaat investeren in onderzoek en kennisontwikkeling en succesvolle toepassing van innovaties. Daarnaast moeten we onze basis op orde houden, door te werken aan goed functionerende markten, een goed kennis- en onderzoeksysteem, in te blijven zetten op het versterken en veilig houden van onze digitale infrastructuur, het digitaal weerbaarder maken van burgers, bedrijven en (kennis)instellingen, en te bouwen aan de benodigde competenties en menselijk kapitaal om de ambities voor de digitale economie te realiseren.
Digitalisering biedt kansen voor verduurzaming…
De coronacrisis heeft laten zien dat onze digitale infrastructuur mogelijkheden bood om onze economie grotendeels digitaal draaiende te houden. Daarbij droeg de noodgedwongen verschuiving van fysiek naar digitaal werk bij aan een significante verlaging van de uitstoot van broeikasgassen. Digitalisering biedt kansen voor een verdere verduurzaming van onze economie. Zo levert digitalisering een fundamentele bijdrage aan digitale innovaties die de energietransitie ondersteunen. Bijvoorbeeld door productieprocessen efficiënter te maken en door de integratie van zon- en windenergie in ons energiesysteem mogelijk te maken. Zoals het onlangs gepresenteerde Manifest Duurzame Digitalisering stelt: “Verduurzamen kan niet zonder digitaliseren en digitalisering zelf moet ook duurzaam zijn.”i We zetten daarom voortvarend in op het benutten van de kansen van digitalisering voor verdere verduurzaming en kijken welke rol de overheid en bedrijfsleven moet spelen in het halen van de klimaatambities. In 2023 voeren we daarvoor nader onderzoek uit naar de relatie tussen digitalisering en verduurzaming.
…en de circulaire economie
Ook voor een circulaire economie is digitalisering onmisbaar om inzet, verlies en toestand van de gebruikte materialen gedurende de gehéle productieketen in kaart te brengen. Digitalisering biedt kansen voor circulaire businessmodellen. Door het inzetten van digitale technologieën (digital twins, AI en data) kunnen bedrijven hun productieprocessen optimaliseren waarmee ze het gebruik van energie en afval kunnen reduceren. Het circulaire en digitale domein komen elkaar tegen bij het invoeren van het digitaal productpaspoort: een digitaal document waarin de samenstelling en technische gegevens van een product zijn verzameld. Dit leidt tot een betere traceerbaarheid van stoffen en meer transparantie voor consumenten en bedrijven. De inzet voor de circulaire economie wordt verder uitgewerkt in de grondstoffenstrategie.
Onze opgave reikt daarbij verder dan alleen economische weerbaarheid, welvaartsgroei en verdienvermogen. Onze welvaart hangt ook af van andere wezenlijke zaken, zoals de kwaliteit van leven, gezondheid, veiligheid en een duurzame leefomgeving, en van de vraag of iedereen mee kan doen. Meer inkomen en consumptie draagt bij aan de kwaliteit van het leven, zolang het niet ten koste gaat van deze andere aspecten. Daarom zetten we in op een inclusieve en duurzame digitale economie. Daarbij kijken we niet alleen naar wat keuzes voor het hier en nu betekenen, maar ook naar de gevolgen van onze keuzes elders in de wereld en voor volgende generaties. Dat vraagt om een brede afweging van publieke belangen, consistente en verantwoorde keuzes, én concrete en meetbare doelen.
Mensgerichte AI
Artificiële intelligentie (AI) is een technologie waardoor bijvoorbeeld industriële machines, software en allerlei apparaten zelfstandig problemen oplossen of producten kunnen maken. Nederland heeft een goede uitgangspositie als het gaat om het onderzoek naar en toepassingen van AI en wil toonaangevend en koploper zijn in de ontwikkeling en toepassing van verantwoorde AI. Dat betekent dat de AI ten goede komt van mensen, dat fundamentele (Europese) mensenrechten worden beschermd en dat we ernaar streven dat iedereen mee kan komen. Nederland volgt hiermee de Europese aanpak voor verantwoorde mensgerichte AI, die een unieke propositie kan zijn voor Europa om zich internationaal te profileren. De ethische benadering van AI moet zowel het vertrouwen van de consument in de digitale ontwikkeling als de concurrentiepositie van Europese AI-bedrijven versterken. Daarmee wil Nederland en de EU zich onderscheiden ten opzichte van andere spelers. Dit vraagt om digitale en hoogwaardige technologische kennis en creativiteit; competenties die Nederland bij uitstek heeft. Door die competenties te verbinden kunnen we synergie bereiken in veel domeinen en echt onderscheidend zijn met de toepassing van AI. Dit is relevant voor het verdienvermogen, vertrouwen in de technologie, banen van de toekomst, het oplossen van maatschappelijke vraagstukken en meer autonomie bij de inzet van nieuwe technologie. Zo kunnen we weerbaarheid, welvaart en publieke waarden integreren binnen de toepassing van digitale technologieën.
Ten slotte is Europese en internationale samenwerking met gelijkgestemde landen cruciaal om onze ambities te realiseren. Allereerst is de Europese digitale agenda medebepalend voor onze inzet en kunnen uitdagingen vaak alleen effectief op het Europese handelingsniveau worden opgepakt. Nederland zal in lijn met het Coalitieakkoord het voortouw nemen in het versterken van de Europese samenwerking en partnerschappen met gelijkgestemde landen stimuleren om de ambities voor de digitale economie te realiseren. Het versterken van de samenwerking met de Verenigde Staten via de EU-US Trade and Technology Council (TTC), afspraken over digitale handel in handelsakkoorden, en de recent opgerichte digitale partnerschap tussen de EU en Japan, alsmede onderhandelingen over digitale partnerschappen met Zuid-Korea en Singapore zijn hier voorbeelden van.
Internationaal blijft Nederland zich ook actief inzetten voor een open, vrij en veilig internet en voor het behoud van het internet als wereldwijde open communicatie-infrastructuur. Daartoe steunt het kabinet het zogenoemde multistakeholdermodel voor internet-governance. Dat is een open samenwerking tussen de belanghebbende overheden, maatschappelijke organisaties, bedrijven, academici en de technische internetgemeenschap in organisaties als ICANNi, IETFi, IEEEi en RIPEi. Zij moeten het voortouw hebben bij aanpassingen van de standaarden, protocollen en procedures voor de kernfunctionaliteit van het internet, zonder ongepaste inmenging van statelijke of industriële actoren. Zo zorgen we er samen voor dat het noodzakelijke vertrouwen er bij consumenten en bedrijven is om grootschalige toepassing van digitale technologie mogelijk te maken.
Europa’s digitaal decennium
De digitale transformatie van Europa is een topprioriteit van de huidige Europese Commissie. De Europese Commissie ambieert een brede agenda om digitalisering op een Europese manier vorm te geven, waarbij zowel aandacht is voor het benutten van de kansen van digitalisering voor economie en samenleving, de onderliggende duurzaamheidsagenda, als voor de bescherming van grondrechten en publieke (Europese) waarden. Dit heeft vorm gekregen in een Europese visie, strategie en routekaart: het Digitale Kompas. Hierin beschrijft de Europese Commissie de digitale ambities van de EU tot 2030, gericht op digitale vaardigheden, infrastructuur, bedrijven en overheid. Wij onderschrijven en omarmen de Europese doelstellingen en hebben deze – soms met een verhoogd ambitieniveau – vertaald naar nationale ambities in deze strategie. Om onze digitale vooruitgang te monitoren en vast te stellen waar verdere inspanningen nodig zijn maken we onder andere gebruik van het Europese monitoringssysteem, zoals de DESI.
Pijlers voor de strategie digitale economie
Deze strategie gaat in op de wijze waarop wij de maatschappelijke kansen en uitdagingen van de digitale economie aanpakken. Zoals uiteengezet in de Hoofdlijnenbrief EZK, is het nodig om in te zetten op de volgende vijf pijlers om deze ambitie te realiseren:
- Versnellen digitalisering van het mkb;
- Stimuleren digitale innovatie en vaardigheden;
- Creëren van de juiste randvoorwaarden voor goedwerkende digitale markten;
- Behouden en versterken van een veilige, betrouwbare, hoogwaardige digitale infrastructuur;
- Versterken cybersecurity.
Deze pijlers staan niet op zichzelf, maar moeten in samenhang met elkaar en het bredere kabinetsbeleid op digitalisering worden bezien. Er is sprake van een wederzijdse afhankelijkheid. Zo hangt digitalisering van het bedrijfsleven bijvoorbeeld samen met de ontwikkeling van digitale innovaties en een goedwerkende digitale markt. En is een hoogwaardige digitale infrastructuur alleen mogelijk met de beschikbaarheid van voldoende menselijk kapitaal en verhoging van cybersecurity. Een samenhangende inzet is een randvoorwaarde om de digitale transitie succesvol door te maken en voort te zetten. Per pijler worden onze ambities en doelstellingen beschreven. Afhankelijk van de opgave vraagt dat om verschillende rollen en instrumenten, van het creëren van randvoorwaarden en toezicht tot het investeren en stimuleren van publiek-private samenwerking. Daarbij kijken we steeds op welk schaalniveau en met wie we moeten optrekken om onze doelen effectief te realiseren. De beleidsinzet varieert van regionaal en nationaal niveau tot het niveau van internationale samenwerking binnen en buiten de EU.
[1] FreedomLab (2022) Toekomstverkenning Nederlandse Digitale Economie 2030.
[2] Volgens de Digital Economy and Society Index (DESI) behoort Nederland tot de top 3 digitale economieën van Europa.
[3] Nederlandse Digitaliseringsstrategie: 2018 (Kamerstuk 26 643, nr. 541), 2019 (Kamerstuk 26 643, nr. 623), 2020 (Kamerstuk 26 643, nr. 709) en 2021 (Kamerstuk 26 643, nr. 755).
[4] Cybersecuritybeeld Nederland 2022 (CSBN2022); Kamerstuk 26643-891
[5] 2022 Strategic Foresight Report | European Commission (europa.eu)
[6] Nationale Coalitie Duurzame Digitalisering (NCDD) | Manifest duurzame digitalisering
[7] ICANN: Internet Corporation for Assigned Names and Numbers
[8] IETF: Internet Engineering Task Force
[9] IEEE: Institute of Electrical and Electronics Engineers
[10]Réseaux IP Européens (RIPE) is een platform ter bevordering van ontwikkelingen van internet.