Pijler 2: Stimuleren digitale innovatie en vaardigheden

“Wetenschap, bedrijfsleven, ‘startups’, ‘scale-ups’, kenniscoalities en overheid slaan de handen ineen om de kansen die digitale technologie biedt te verzilveren. We stimuleren innovatie en investeren in chips- en sleuteltechnologieën zoals kunstmatige intelligentie en quantum-computing.”

(Bron: Coalitieakkoord 2021 – 2025)

In de digitale transitie zijn de ontwikkeling en toepassing van nieuwe kennis over digitale technologieën en de ontwikkeling van (specialistische) digitale vaardigheden essentieel. Voor ons toekomstig verdienvermogen, welvaart en oplossingen voor allerlei maatschappelijke vraagstukken zoals de energietransitie. Deze trend zet door met de opkomst van cloud en digitale sleuteltechnologieën, zoals AI, quantumtechnologie en 5/6G. Daarnaast vormt het verantwoord benutten van data een belangrijke bron voor innovaties en bedrijvigheid in de toekomstige data-economie. Startups en scale-ups zijn daarbij belangrijk voor de vernieuwing van onze economie en het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Er is een bloeiend digitaal bedrijfsleven ontstaan met succesvolle startups, scale-ups en innovatieve Nederlandse techbedrijven, met sterke tech-ecosystemen in onder meer Amsterdam en Eindhoven. Toch is dit geen reden om achterover te leunen. Want de digitale transitie ontwikkelt zich in sneltreinvaart en verandert economische sectoren en activiteiten fundamenteel.

FreedomLab: data-economie
De opkomst van het internet, het commerciële (mobiele) web en de sensorisering en dataficering van onze economie en leefwereld heeft geleid tot een enorme groei van data. De belofte van deze groeiende datastromen is dat we er allerlei processen inzichtelijk mee kunnen maken (bijv. digital twins), (voorspellende) analyses mee kunnen verrichten en dat we er AI-systemen mee kunnen ‘trainen’ die bijvoorbeeld ingezet kunnen worden voor automatiseringsprocessen. Data wordt daarom wel eens bestempeld als de olie van de digitale economie. Echter, in tegenstelling tot olie is data non-rivaal, overvloedig en schaalbaar, waardoor het een exponentieel effect heeft op de economie.

Wat is onze uitdaging?

Mondiale concurrentie en spanningen zetten onze uitgangspositie onder druk. Technologisch leiderschap en digitale innovatie zijn noodzakelijk om een weerbare, duurzame, vernieuwende en toekomstbestendige digitale economie te realiseren. Door op Europese schaal voorop te lopen in de ontwikkeling en toepassing van nieuwe kennis en technologie, en de productie van veilige en essentiële goederen en diensten in Europa te borgen, kunnen we zelf beter richting geven aan de digitale transitie. Het versterkt onze strategische autonomie, ons aanpassingsvermogen en de flexibiliteit van onze economie. Zo kunnen we zelf kansen beter benutten en ongewenste afhankelijkheden en effecten tegengaan.

Om als Nederland en Europa voorop te lopen in de ontwikkeling en toepassing van digitale technologie moeten we krachten bundelen. Een ecosysteemaanpak met sterke (inter)nationale en regionale samenwerkingsverbanden is nodig om alle spelers te betrekken voor het versterken van de kennis- en innovatiebasis. Volgers in de markt kunnen daarmee sneller leren van ervaringen van de koplopers. Zo kunnen we kansen beter benutten, onze innovatie- en concurrentiekracht versterken en ongewenste effecten beter tegengaan.

Een grote uitdaging hierbij is het aanpakken van de tekorten op de arbeidsmarkt. Tekorten in de techniek en ICT spelen al decennia en zijn, met name door de technologisering, digitalisering en robotisering van de maatschappij, van structurele aard geworden. De grote vraag naar technici en in het bijzonder ICT’ers blijkt uit het toenemende aantal vacatures in de techniek en ICT.i In 2021 had 71% van de bedrijven in Nederland moeite om specialistische ICT-vacatures te vervullen. Tegelijkertijd vergrijst de samenleving, wat de krapte op de arbeidsmarkt in de nabije toekomst versterkt.i Op dit moment is één op de zeventien personen op de Nederlandse arbeidsmarkt IT’er. Dat zijn 580 duizend mensen. In tien jaar tijd is dit nagenoeg verdubbeld. Met het huidige groeitempo van bijna 7% per jaar, is in 2030 één op de tien van de beroepsbevolking IT’er. Dat betekent dat de Nederlandse arbeidsmarkt moet toewerken naar 1 miljoen digitaal geschoolden in 2030.i De sterk oplopende tekorten aan digitaal vaardigen en ICT-geschoolden zijn een bedreiging voor onze uitgangspositie. Zo is er in Europa een groeiend tekort aan deep tech-talent, terwijl dit centraal moet staan in de groene en digitale transitie in Europa.i Nederland en Europa hebben meer digitaal vaardigen en ICT-geschoolden nodig om veilig, goed en productief te blijven werken. Het onderwijs kan de vraag maar moeilijk bijbenen, wat zorgt voor blijvende krapte op de arbeidsmarkt.

FreedomLab: Artificiële intelligentie (AI)
AI biedt digitale systemen het vermogen om met enige mate van ‘intelligentie’ hun context waar te nemen (bijv. via gesensoriseerde omgevingen), te analyseren en indien nodig actie te ondernemen (bijv. via robotica) ten behoeve van het behalen van tevoren bepaalde doelen. Door deze eigenschap kunnen bedrijven door AI het probleemoplossend vermogen binnen hun processen optimaliseren, versnellen en bezuinigen. Momenteel zien we deze belofte al ingelost worden door het implementeren van ‘simpelere’ AI. Dit is zichtbaar in de vorm van productaanbevelingen, beeldherkenning tot en met zelfs ‘creatieve’ systemen voor productontwerp en beeldgeneratie (bijv. Generative Pre-trained Transformers). Deze adoptie zal verder versnellen als gevolg van AI in de cloud en gebruiksvriendelijke programmeeromgevingen (bijv. no-code/low code) waardoor AI steeds toegankelijker wordt voor een grotere groep van bedrijven. We zullen de komende jaren een verschuiving zien van AI-systemen die enkel simpele analyses, voorspellingen en suggesties doen naar systemen die complexere systemen kunnen modelleren (bijv. eiwitvouwing, of het weer). Hierdoor kunnen ze zelfstandig steeds betere besluiten nemen op basis van nieuwe AI-technieken.

Wat is onze ambitie?

Wij willen dat Nederlandse ondernemers, de beroepsbevolking en consumenten meer gaan profiteren van de kansen van digitalisering. Door zelf voorop te lopen in de ontwikkeling en toepassing van digitale innovaties, door betere digitale vaardigheden en een toekomstbestendige arbeidsmarkt. En door de mogelijkheden van data zelf beter te benutten. Dit is deels aan bedrijven en burgers zelf, maar ook publiek-private samenwerking in Nederland en Europa (EU) en met derde landen is daarvoor essentieel. Wij stellen hierbij de volgende prioriteiten:

1. In samenwerking met onderzoekers, het bedrijfsleven, medeoverheden en het Topteam ICT willen we de kansen die digitale technologieën bieden verzilveren voor Nederland. De focus ligt hierbij op het versterken van de kennis- en innovatiebasis door publiek-private samenwerking rond datadelen en digitale sleuteltechnologieën als AI, blockchain, 5/6G en cybersecurity, waaronder (post-quantum) encryptie. Goede voorbeelden van samenwerking zijn de Online Trust Coalition, de Data Sharing Coalition en de Nederlandse AI Coalitie. Daarnaast willen we de internationale samenwerking op deze vlakken voortzetten en waar mogelijk intensiveren.
   
   
2. We werken (publiek-privaat) aan de arbeidsmarkt van de toekomst, gericht op het versterken van digitale vaardigheden en door digitale innovatie in het onderwijs. We willen samen met het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen werken aan een meerjarige Human Capital Agenda om het tekort aan digitaal geschoolden en ICT’ers terug te dringen. Via kortdurende omscholingsprogramma’s, ondersteuning van alternatieve vormen van opleiding en een meer diverse en inclusieve arbeidsmarkt werken we toe naar 1 miljoen digitaal geschoolden in 2030.

Wat gaan we daarvoor doen?

Om de bovengenoemde ambitie te bereiken, gaan wij de volgende stappen zetten.

1. Het stimuleren van digitale kennis en innovatie

• Samen met het Topteam ICT versterken we publiek-private samenwerking voor onderzoek en innovatie rond digitale sleuteltechnologieën. Bijvoorbeeld via meerjarige programma’s voor AI, 5/6G, blockchain, (post-quantum) encryptie en big data en met aandacht voor opschaling van innovaties, valorisatie en marktcreatie. Hierbij kijken we goed naar wat we in Nederland in eigen hand willen ontwikkelen en waar we de strategische samenwerking met andere landen zoeken. Een belangrijk uitgangspunt daarbij is dat de digitale sleuteltechnologieën kansen bieden voor de allerlei maatschappelijke uitdagingen, zoals op het gebied van de energie- en de landbouwtransitie. Deze inzet is onderdeel van het Missiegedreven Topsectoren en Innovatiebeleid (MTIB).i Het MTIB voor 2024 en volgende jaren wordt de komende periode verder uitgewerkt in een Innovatiebrief. Daarnaast wordt gewerkt aan een Nationale Technologiestrategie.

• We investeren met een impuls vanuit het fonds voor onderzoeksfaciliteiten en digitale onderzoeksmethoden voor toegepast onderzoek. Dit kunnen ook faciliteiten voor de ontwikkeling van digitale technologieën zijn. Met deze investering wordt een inhaalslag en versnelling gerealiseerd van hoogwaardige, moderne en toekomstbestendige onderzoeksfaciliteiten.i

• We investeren in onderzoek en innovatie via het Nationaal Groeifonds, met lopende programma’s en toonaangevende coalities op het gebied van sleuteltechnologieën als AI (Nederlandse AI Coalitie) en Quantum (QuantumDelta) en programma’s voor datadelen, zoals HealthRI.i

Het Nationaal Groeifonds
Nederland investeert in de digitale transitie via het Nationaal Groeifonds. Via dit fonds wil Nederland in de komende paar jaar € 20 miljard investeren op terreinen waar de meeste kansen aanwezig zijn voor groei, zoals innovatie, onderzoek en kennisontwikkeling. In april 2021 heeft de regering de eerste ronde van investeringen door het Nationaal Groeifonds goedgekeurd. Daarin werd maximaal € 960 miljoen toegekend aan drie op de digitale transitie gerichte projecten op het gebied van kwantumcomputing, artificiële intelligentie (AI) en het gebruik van data in de medische sector. In de ronde van april 2022 heeft de commissie voor het Nationaal Groeifonds geadviseerd extra geld toe te kennen of te reserveren voor nog meer op digitalisering gerichte projecten ten belope van honderden miljoenen euro’s. De investeringen uit dit Nationaal Groeifonds zullen bijdragen tot de handhaving van de sterke positie van Nederland op het gebied van innovatief onderzoek, het gebruik van digitale technologieën en het niveau van de digitale vaardigheden in de economie.

• We participeren in Europese en internationale samenwerkingsverbanden als het Important Project of Common European Interest (IPCEI) Cloud Infrastructures and Services, GAIA-X, dataruimtes als de EOSCi en EHDSi en Microelectronica II. Door deze samenwerkingen in strategische waardeketens versterken we onder andere de innovatiekracht van de Europese industrie, en zorgen we voor de opbouw van technologische competenties op het gebied van data en cloud in Europa.

• We werken samen met de Data Sharing Coalition (een samenwerkingsverband van 57 partijen) aan een voorstel voor het Nationaal Groeifonds voor het ontwikkelen van een generiek afsprakenstelsel voor het gemakkelijk, veilig en verantwoord delen van data. Hiermee moeten alle bedrijven en mkb’ers in het bijzonder binnen en tussen sectoren en met behoud van grip data kunnen uitwisselen, zodat zij de economische en maatschappelijke waarde daarvan beter kunnen benutten. We zoeken hierbij de verbinding met vergelijkbare programma’s in andere maatschappelijke sectoren, zoals (wetenschappelijk) onderzoek en gezondheid (Health RI). Ook zien we kansen voor interdepartementale samenwerking op dit vlak.

• We investeren in samenwerking door extra financiering voor Europese programma’s als Horizon Europe en DIGITAL (het Digital Europe programma) beschikbaar te stellen. Deze programma’s bieden goede kansen voor Nederlandse ondernemers en wetenschappers om samen te werken met partijen uit andere Europese landen aan baanbrekende innovaties op terreinen als AI, data, cloud en cybersecurity. Door extra financiering beschikbaar te stellen wordt de deelname aan deze Europese programma’s voor Nederlandse partijen aantrekkelijker gemaakt.

• We maken gebruik van verschillende instrumenten zoals de MIT-regelingi en calls voor Applied AI Learning Communtiesi om innovatie in het mkb te stimuleren. De krachten op dit gebied worden regionaal gebundeld in zogenaamde AI-hubs met bedrijven, onderwijsinstellingen, kennisinstellingen en de ROM’s, als onderdeel van de Nederlandse AI Coalitie.

• Het Nederlandse startupbeleid richt zich op het versterken van het ecosysteem voor startups en scale-ups en het internationaal op de kaart zetten van Nederland als aantrekkelijke vestigingslocatie voor innovatieve bedrijven. Ook zorgen we ervoor dat de toegang van Nederlandse startups en scale-ups tot de internationale netwerken verbetert en meer bedrijven doorgroeien tot wereldspelers. Maatregelen waar we aan werken hebben betrekking op de beschikbaarheid van durfkapitaal, het opleiden en aantrekken van buitenlands en nationaal talent (o.a. via startupvisum en de regeling aandelenopties) en het beter benutten van de hoogwaardige kennis die we in Nederland ontwikkelen. In het eerste kwartaal van 2023 wordt de Tweede Kamer geïnformeerd op welke wijze het huidige beleid wordt voortgezet of bijgesteld.

• We investeren in een sterk en stabiel vestigings- en ondernemingsklimaat voor bedrijven, zoals opgenomen in de ‘Strategische agenda voor het ondernemingsklimaat in Nederland’.i Dit is van belang voor het behoud en de groei van innovatieve Nederlandse techbedrijven die een belangrijke toegevoegde bijdrage voor de Nederlandse economie leveren in termen van hoogwaardige werkgelegenheid, het digitale innovatie-ecosysteem en de digitale infrastructuur. Onderdeel daarvan is stabiele, voorspelbare, eenvoudige en uitvoerbare wetgeving, vermindering van de regeldruk voor ondernemers en een stabiel fiscaal vestigingsklimaat. Ook de noodzakelijke versterking van de arbeidsmarkt is daar onderdeel van, zoals hieronder verder vorm krijgt met de beleidsinzet voor het versterken van digitale vaardigheden.

• We willen de agenda voor internationale samenwerking rondom digitalisering voortzetten en versterken. Nederland zoekt actief de samenwerking met Europese partners op het terrein van digitale innovatie. Met het Topteam ICT verkennen we momenteel de mogelijkheden tot versterking van de bestaande samenwerking met Duitsland, Frankrijk en België, o.a. op het terrein van artificiële intelligentie. We verkennen de samenwerking met de Verenigde Staten en Canada én bevorderen de bilaterale kennisuitwisselingen met Singapore en het Verenigd Koninkrijk. Ook onderzoeken we nieuwe samenwerkingskansen met andere landen. Handels- en innovatiemissies spelen hierbij een belangrijke rol. We besteden daarbij met name aandacht aan AI en verduurzaming.

Het AiNed Investeringsprogramma
AI is een zich snel ontwikkelende systeemtechnologie die een enorme invloed heeft op onze economie en die veel andere innovaties mogelijk maakt. Met het AiNed Investeringsprogramma van de Nederlandse AI Coalitie (NL AIC) positioneert Nederland zich blijvend in de kopgroep van AI-landen. Het programma helpt bedrijven en publieke instellingen om in AI de essentiële stappen te zetten die van groot economisch én maatschappelijk belang zijn. Het programma pakt knelpunten aan voor de terreinen: innovatie, kennisbasis, arbeidsmarkt, maatschappij en data delen. De focus ligt op sector overstijgende vraagstukken van groot gemeenschappelijk belang die een grote spill-over hebben naar verschillende toepassingsgebieden. Het AiNed investeringsprogramma heeft een budget van 204,5 miljoen euro toegekend gekregen uit het Nationaal Groeifonds.

2. Het versterken van digitale vaardigheden

• We werken aan het versterken van de digitale vaardigheden van de beroepsbevolking. Dit krijgt vorm in bestaande beleidsprogramma’s, waarin het verkrijgen van digitale vaardigheden een centrale rol speelt. Denk hierbij aan de werkgroep human capital en learning communities binnen de Nederlandse AI Coalitie, smart makers academy binnen het programma Smart Industry en de MKB-werkplaatsen binnen het programma Versnelling Digitalisering MKB. De inzet ligt in het verlengde van de Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren (m.b.t. digitale basisvaardigheden) en de inspanningen van het ministerie van OCW op het gebied van digitale geletterdheid.

• We werken aan het terugdringen van de tekorten aan technici en ICT’ers:
  • Als aanvulling op het generieke arbeidsmarktbeleid ontwikkelen we een actieplan groene en digitale banen dat nodig is voor de klimaat- en digitale transitie. We zetten daarmee in op het verhogen van de instroom in bèta-technisch onderwijs, het vergroten van de instroom vanuit de arbeidsmarkt en het tegengaan van versnippering van initiatieven.
    
  • We werken samen met het bedrijfsleven en onderwijsinstellingen aan het stimuleren van om- en bijscholing naar ICT-beroepen en een betere aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Een voorbeeld is de actieagenda Human Capital Agenda ICT.
    
  • We investeren eenmalig via het Nationaal Groeifonds in de opschaling van bestaande publiek-private samenwerking tussen onderwijs en mkb-bedrijfsleven in de regio, gericht op het opleiden van voldoende én goed geschoolde ICT’ers voor het mkb. Het gaat om een (voorwaardelijke) toekenning van € 210 miljoen.
    
  • We onderzoeken de mogelijkheden om door technologisch gedreven innovaties met minder mensen meer te kunnen doen als bijdrage aan het verminderen van de krapte op de arbeidsmarkt.
    
  • Leraren kunnen de kwaliteit van hun onderwijs vergroten wanneer ze over een intelligente en rijke mix aan digitale leermiddelen beschikken, die probleemloos werken in de klas en waarbij belangrijke waarden als veiligheid en privacy goed geborgd zijn. Met de oprichting van het Nationaal Onderwijslab AI (NOLAI) zorgen we voor verantwoorde innovatie op het terrein van digitale leermiddelen die gebruik maken van AI. Door een impuls vanuit het Nationaal Groeifonds worden in publiek-private samenwerking digitale innovaties ontwikkeld die een bijdrage leveren aan de kwaliteit van het onderwijs. Er wordt gewerkt aan hoogwaardige innovatieve prototypes die het onderwijs verbeteren, een impuls gegeven aan de ontwikkeling en het goede gebruik van open lesmateriaal en een afsprakenstelsel gerealiseerd, waarmee leraren digitale leermiddelen probleemloos kunnen kiezen, gebruiken en waardevolle inzichten uit halen.

Box: Nationaal Onderwijslab AI (NOLAI)
AI gaat een steeds grotere rol spelen in de Nederlandse economie en samenleving, dus ook in het onderwijs. Daarom is in 2022 het Nationaal Onderwijslab AI (NOLAI) geopend. Het NOLAI, gevestigd aan de Radboud Universiteit, gaat in co-creatie intelligente digitale onderwijsinnovaties ontwikkelen gericht op het verbeteren van de kwaliteit van het primair en voortgezet onderwijs. Ook gaat het NOLAI de pedagogische, maatschappelijke, ethische en sociale consequenties van intelligente digitale onderwijsinnovaties onderzoeken. Daarmee is het dé plek waar scholen, wetenschappers en het bedrijfsleven nauw met elkaar samenwerken aan digitale onderwijsinnovaties met AI. Via het Nationaal Groeifonds is 80 miljoen euro publieke financiering toegekend aan NOLAI voor een periode van tien jaar.

---

[1] Techniekpact (2021) Monitor Techniekpact

[2] Research-centrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (2021) De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2026

[3] EC (2020) Science, Research and Innovation Performance of the EU.

[4] Analyse van hr-techdienstverlener Headfirst en arbeidsmarktdata specialist Intelligence Group; In 2030: 1 op 10 op Nederlandse arbeidsmarkt IT’er – HeadFirst.nl.

[5] Kamerstuk 2022 33009 nr. 102

[6] Kamerstuk 29826, nr. 147

[7] Data Driven Health: Connect, Share and Reuse | Health-RI

[8] European Open Science Cloud

[9] European Health Data Space

[10] Mkb-innovatiestimulering Regio en Topsectoren (MIT) (rvo.nl)

[11] Hogescholen ontvangen financiering voor learning communities rondom AI – AiNed

[12] Kamerstuk 32 637 nr. 493